Autor: Richard Youngs
Në Samitin e tij të fundit Botëror në Otava, Partneriteti për Qeverinë e Hapur (PQH), një iniciativë shumëpalëshe që përfshin shtatëdhjetë e nëntë qeveri kombëtare, njëzet qeveri lokale dhe mijëra organizata qytetare, lëshuan raportin e tij të parë për anije, duke vlerësuar gjendjen e qeverisë së hapur globalisht “Demokracia përtej kutisë së votimit.” Raporti analizon dhe vlerëson përparimin dhe mangësitë në përpjekjet e anëtarëve të PQH-së për ta bërë qeverisjen më transparente dhe të përgjegjshme ndaj qytetarëve. Duke u mbështetur në këtë raport të vlefshëm për mbledhjen e aksioneve dhe duke reflektuar rëndësinë e kësaj teme në nivel global, Programi Demokracia, Konflikti dhe Qeverisja po boton një seri prej tre artikujsh që eksplorojnë çështjet kryesore që përballen me agjendën e hapur të qeverisë. Ky është artikulli i tretë në seri.
Nga Hong Kongu dhe Franca deri në Sudan dhe Algjeri, përhapja virale e protestave është një dëshmi e kërkesës së qytetarëve për një zë më të madh në mënyrën se si ushtrohet pushteti politik. Raporti i fundit i Partneritetit për Qeverinë e Hapur (PQH) “Demokracia përtej kutisë së votimit” thekson se sa përparim është ende i nevojshëm në pjesëmarrjen e qytetarëve.
Në Evropë, nismat për të rritur pjesëmarrjen e qytetarëve kanë bërë përparim thelbësor. Forumet pjesëmarrëse që përfshijnë qytetarët e zakonshëm në vendimmarrjen publike janë zgjeruar ndjeshëm në vitet e fundit, duke përfshirë asambletë e qytetarëve ad hoc që adresojnë pyetje specifike të politikave, panelet e qytetarëve të nxitur nga qeveria që mbulojnë grupe më të gjerë sfidash, dhe strukturat më fikse diskutuese e peticionet e qytetarëve. Këto përpjekje mund të ofrojnë mësime të zbatueshmërisë globale.
Kjo përhapje e pjesëmarrjes këshilluese paraqet një zhvillim të dukshëm në qeverisjen politike evropiane. Entuziastët argumentojnë se një pjesëmarrje e tillë ofron një mjet për të rindezur demokracinë dhe për të krijuar të paktën një antidot të pjesshëm për populizmin joletëror – në atë masë saqë adreson zhgënjimin e qytetarëve për të mos pasur një thënie ndikuese në bërjen e politikave publike.
Kthesa pjesëmarrëse në demokracinë evropiane është e mirëpritur dhe e vonuar. Megjithatë, deri më tani, ajo mbetet e kufizuar në çështje relativisht të ngushta politikash; pasojat e saj më të gjera politike kanë qenë modeste. Pjesëmarrja konsultative ka prekur kryesisht ato që mund të quhen çështje të politikës së ulët – vendime që lidhen me projektet lokale – në vend se çështje të politikës së lartë që lidhen me çështje ideologjike të nivelit kombëtar. Ekzistojnë vështirësi dhe sfida të mëdha për t’u kapërcyer nëse forume pjesëmarrëse janë për të adresuar këto çështje thelbësore dhe të kontribuojnë më shumë në cilësinë demokratike.
KTHESA PJESËMARRËSE E EVROPËS
Deri disa vjet më parë, potenciali i pjesëmarrjes së qytetarëve jashtë kanaleve kryesore të demokracisë përfaqësuese ishte i nënvlerësuar, përveç në mesin e një komuniteti mjaft të vetëmbyllur të ekspertëve, të cilët nxitën iniciativa pjesëmarrëse dhe u përqëndruan në detalet procedurale se si duhet të organizohen më së miri që është e mundshme, por duke qenë se problemet me demokracinë përfaqësuese janë intensifikuar, qeveritë evropiane, organizatat ndërkombëtare, organet e shoqërisë civile dhe qytetarët kanë përqafuar praktikat pjesëmarrëse më gjerësisht.
Vetëm muajt e fundit, ka pasur një mori zhvillimesh të reja. Në anën e pasme të të ashtuquajturit Grand Débat, ose Debati i Madh, qeveria franceze ka krijuar një asamble të qytetarëve për të diskutuar ndryshimin e klimës. Në Belgjikë, po vendoset një sistem i ri pjesëmarrjeje veçanërisht i sofistikuar për komunitetin gjermanofolës. Në Spanjë, këshilli i qytetit Madrid ka themeluar – me mbështetjen e PQH – një asamble të përhershme për të diskutuar mbi çështjet lokale. Është krijuar një rrjet i asambleve të qytetarëve në një numër të qyteteve polake. Përmes Programit të saj Inovacioni në Demokraci, qeveria britanike po piloton një skemë të ngjashme në një numër të këshillave lokale. Në prill të vitit 2019, parlamenti skocez njoftoi se do të krijojë një juri të qytetarëve për të nxjerrë rekomandime për një gamë të gjerë të sfidave politike. Rreth dhjetëra projekte të montimit të qytetarëve tani janë duke u zhvilluar në të gjithë Mbretërinë e Bashkuar. Pas ushtrimeve të mëparshme të suksesshme, qeveria irlandez njoftoi në qershor 2019 se kishte për qëllim të drejtonte dy asamble të qytetarëve të rinj për çështje gjinore dhe reforma në politikën komunale në Dublin. Procesi i Konsultimeve të Qytetarëve Evropianë, nga mesi i vitit 2018 deri në vitin 2019, mirëpriti sugjerime për të ardhmen e BE-së.
Me shumë shembuj të tjerë, është e qartë se një masë kritike e iniciativave pjesëmarrëse po fillon të grumbullohet. Gjersa duart e vjetra paralajmërojnë se nisma të ngjashme kanë ekzistuar më parë, forume pjesëmarrëse po shumohen dhe tërheqin më shumë interes të përgjithshëm për herë të parë në Evropë.
Për më tepër, cilësia metodologjike e shumë prej këtyre iniciativave pjesëmarrëse është përmirësuar ndjeshëm vitet e fundit. Pas viteve të gjykimit dhe gabimit, ekspertët kanë arritur marrëveshje për procedurat e nevojshme për të gjeneruar pjesëmarrje me cilësi të lartë të qytetarëve që sillen rreth diskutimit të thellë dhe të ekuilibruar. Masat e tilla përfshijnë zgjedhjen e pjesëmarrësve sipas shortit të rastësishëm; duke lëvizur në mënyrë metodike nga diskutimet e gjera për përcaktimin e agjendës në zgjidhje më specifike; duke përfshirë ekspertë; strukturimi i diskutimit në mënyra që shmangin debatin polarizues; dhe duke i detyruar autoritetet publike të angazhohen në rezultatet e forumeve pjesëmarrëse.
Një numër në rritje i shembujve të suksesshëm të pjesëmarrjes kanë ndihmuar në shpërndarjen e dyshimeve nëse qytetarët me të vërtetë duan të përfshihen në vendimmarrje ose mund të përfshihen me mendime të hapura me debate politike komplekse. Një shumë e provave sugjerojnë se nismat pjesëmarrëse mund të përfshijnë në mënyrë efektive qytetarët në debate specifike dhe pjesëmarrësit shpesh konvergojnë rreth një kompromisi të pajtuar.
E gjersa kërkesa për forume pjesëmarrëse rritet, standardet e nevojshme metodologjike kanë filluar të rrëshqasin. Disa shembuj të kohëve të fundit në Evropë tregojnë se si iniciativat e cekët dhe të nxituara janë promovuar si “pjesëmarrje demokratike” kur, në të vërtetë, ato nuk paraqesin përparim në ndonjë kuptim domethënës. Disa forume pjesëmarrëse të kohëve të fundit nuk kanë qenë veçanërisht diskutuese; disa kanë qenë mjaft diskutues, por me pjesëmarrje mjaft të kufizuar. Gjersa qeveritë evropiane gjithnjë e më shumë ndjehen të detyruara të demonstrojnë këshillime me qytetarët, ato do të jenë më të prirur të kontrollojnë atë kuti me konferenca të njëfishta dhe të ngjashme. Sigurimi që standardet metodologjike të mirëmbahen dhe që ministritë e përfshira të kushtojnë burime të mjaftueshme për pjesëmarrje do të kërkojnë vigjilencë të përtërirë.
KALIMI NGA POLITIKA E ULËT NË TË LARTË
Pjesëmarrja në gjithë Evropën po kontribuon në mënyrë konstruktive në çështje të politikës së ulët. Deri më tani, ekspertët janë përqendruar kryesisht në përmirësimin e proceseve të brendshme dhe metodologjinë e pjesëmarrjes dhe diskutimit. Kjo mënyrë e analizës vendos qëllimin për iniciativat e organizuara rreth sfidave praktike që lejojnë zgjidhje konstruktive, duke lejuar vetëm konsiderimin e kufizuar të rolit të pjesëmarrjes së qytetarëve në rinovimin më të gjerë demokratik. Kjo do të thotë se ekziston një tendencë për të punuar drejt një kuptimi mjaft të ngushtë të teknikës ose pjesëmarrja lokale me bazë sektori dhe shërbimi, në krahasim me pjesëmarrjen e vërtetë politike të hapur.
Pjesëmarrja zakonisht ka marrë formën e qeverive dhe autoriteteve lokale që kërkojnë mendime për një çështje specifike. Kjo është e ndryshme nga një mekanizëm i qytetarëve të përhershëm për të kërkuar informacione për një gamë të plotë të çështjeve të politikave dhe çështje më të gjera të identitetit kombëtar.
Deri më tani, pjesa më e madhe e pjesëmarrjes së qytetarëve ka marrë formën e debateve për projektet – për cilat autoritete duhet të shpenzojnë fondet lokale. Më së shpeshti bëhet rreth çështjeve që kanë nevojë për një vendim të njëanshëm – për shembull, zgjedhja midis planeve alternative të zhvillimit për një lagje lokale ose vendosja nëse do të prezantohet një skemë e zvogëlimit të trafikut. Sigurisht, shumica e çështjeve të politikës publike nuk janë si kjo.
Përkundrazi, shumica e çështjeve janë objekt diskutimesh dhe vendimesh të vazhdueshme, nuk i japin hua vetes që ndonjëherë të zgjidhen përfundimisht dhe kërkojnë një seri të baraspeshave dhe tregtimeve në vend se zgjedhjen e thjeshtë të një opcioni mbi një tjetër. Konsideroni vendimet që qeveritë marrin për të balancuar të ardhurat dhe shpenzimet, ose negociatat që ata duhet të ndërmarrin me partnerët ndërkombëtarë për një gamë të madhe çështjesh.
Gjersa pjesëmarrja në nivelin e projektit është jashtëzakonisht e vlefshme në kuptimin praktik të vlerësimit të mbështetjes për projekte specifike, të financuara, nuk ka të ngjarë të shuajë ankthet më të mëdha të qytetarëve mbi gjendjen e demokracisë evropiane ose besimin e tyre të pakësuar në politikanë. Një pyetje kryesore është nëse iniciativat pjesëmarrëse mund të kalojnë në një nivel më të lartë politik dhe të kontribuojnë në mënyrë domethënëse në rigjallërimin demokratik. Kjo do t’u kërkonte autoriteteve të bëjnë disa ndryshime domethënëse, cilësore në mënyrën se si është strukturuar pjesëmarrja e qytetarëve, në mënyrë që të korrigjojnë disavantazhet që aktualisht po dëmtojnë këto forume.
Sfida e rritjes së pjesëmarrjes nga niveli lokal në atë kombëtar është një pjesë kryesore e çdo evolucioni të tillë. Optimistët tregojnë për një numër të vogël të rasteve kur kuvendet e qytetarëve kanë punuar në një nivel kombëtar për çështje të mëdha politike si aborti dhe pyetje të tjera vlerash. Sidoqoftë, bërja e pjesëmarrjes më politike nuk është vetëm – apo edhe kryesisht – çështje e shkallës; përkundrazi, kërkon një zhvendosje cilësore në llojet e çështjeve dhe debateve që kanë të bëjnë me pjesëmarrjen. Ndërsa ekspertët më së shpeshti përqendrohen në përhapjen e pjesëmarrjes, kjo nuk është në vetvete e mjaftueshme për të zhvendosur forume të tilla nga politika e ulët në të lartë.
E njëjta gjë është e vërtetë edhe për një çështje tjetër të spikatur në debatet aktuale: zhvendosja nga forumi i njëhershëm në forume të përhershme. Gjersa krijimi i asambleve më të përhershme është i rëndësishëm, ai në vetvete nuk tregon një lëvizje nga politika e ulët në atë të lartë. Disa autoritete lokale kanë filluar të lëvizin drejt krijimit të strukturave më të përhershme të pjesëmarrjes, por mënyra kryesore e veprimit mbetet kryesisht e njëjtë: qytetarët që rishikojnë mënyra të ndryshme të bazuara në projekt për të shpenzuar burimet lokale.
Edhe kur pjesëmarrja është rritur dhe bëhet më e përhershme, mbetet një sfidë cilësore në mënyrën se si asambletë e qytetarëve merren me lidhjet e ndërlikuara dhe komplekse midis fushave të ndryshme të politikës. Gjersa iniciativat pjesëmarrëse priren të trajtojnë çështjet në mënyrë të veçantë, dilemat e mprehta politike vijnë nga tensionet dhe shkëmbimet e nevojshme midis qëllimeve të ndryshme të politikave dhe preferencave të qytetarëve. Aktualisht, një problem thelbësor është mospërputhjet midis asaj që bëjnë qytetarët në forume pjesëmarrëse dhe preferencat e partive të tyre politike.
Për shembull, ndryshimi i klimës është një fokus gjithnjë e më i zakonshëm i shumë propozimeve të reja të asamblesë së qytetarëve në nivel kombëtar. Qytetarët në forume me pjesëmarrje lokale mbështesin projekte si lagje më të gjelbra, rrugë për këmbësorë, më shumë parqe dhe kufij në trafik. Megjithatë, shumë qytetarë atëherë votojnë për partitë politike kombëtare, agjendat më të gjera të politikave të të cilave bien ndesh me të gjitha këto qëllime – dhe, në fakt, taksat e gjelbra të vendosura nga qeveria shpesh janë një nxitës për protestat e qytetarëve. Ndërsa ndryshimi i klimës është qartë një çështje me politikë të lartë, asambletë që lidhen me ndryshimin e klimës do të jenë të dobishme vetëm nëse ata adresojnë këtë çështje në kontekstin e zgjedhjeve më të gjera politike.
Mënyra se si është zhvilluar pjesëmarrja deri më tani do të thotë që numri i qytetarëve të përfshirë ka qenë shumë i kufizuar – në shumicën e rasteve, jo më shumë se disa duzina. Shumica e qytetarëve nuk janë as në dijeni të rëndësisë së tyre të rritur. Realiteti i bezdisshëm është se edhe në vendet me përvojë të suksesshme, të kohëve të fundit në iniciativat pjesëmarrëse, kjo nuk ka mjaftuar për të frenuar tendencat politike të nivelit makroberal. Nismat në internet dhe iniciativat e tjera diskutuese janë me famë botërore, por e djathta, populiste PKPE (Partia Konservatore e Popullit e Estonisë) u rrit në mënyrë dramatike në zgjedhjet e vendit 2019.
Belgjika ka G1000, një nga nismat pjesëmarrëse më të respektuara dhe inovative, megjithatë nacionalistët flamanë u rritën në mënyrë dramatike në vitin 2019. Grumbulli i shumadmiruar i këshillit të qytetit të Madridit ka të ngjarë të ruhet, por të rimodelohet, sepse zgjedhjet lokale në 2019 u sollën në fuqi një koalicion që përfshin partinë e ekstremit të djathtë Vox. Forumet pjesëmarrëse nuk kanë siguruar ndonjë antidot për ngritjen e partive jolerale populiste – të paktën, jo ende.
Ky rekord sugjeron që pjesëmarrja e vazhdueshme me fushat e tjera të reformës demokratike paraqet ende një sfidë të rëndësishme. Për shumë vite, ekspertët kanë argumentuar se format e reja të pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë të qytetarëve duhet të punojnë në një koncert më të ngushtë me kanalet ekzistuese të demokracisë përfaqësuese. Kjo është një pikë shumë e përsëritur. Sidoqoftë, përparimi praktik në bashkimin e llojeve të ndryshme të rinovimit demokratik mbetet i kufizuar në gjithë Evropën – në nivelet e BE, kombëtare dhe nënnacionale.
Në një numër të vogël të rasteve të kohëve të fundit, asambletë pjesëmarrëse kanë punuar në të njëjtën kohë me forumet e debateve parlamentare dhe mekanizmat e demokracisë së drejtpërdrejtë. Asambleja e Estonisë për zgjedhjet, partitë politike dhe angazhimi i qytetarëve, si dhe qasja e Irlandës për të ndryshuar një klauzolë kushtetuese që ndalon abortin, normalisht përmenden si shembujt më të mirë. Suksese të tilla janë përjashtim, megjithatë – dhe madje çështja irlandeze ka skeptikët e saj. Në përgjithësi, përpjekjet në gjithë Evropën për të përmirësuar format pjesëmarrëse, përfaqësuese dhe të drejtpërdrejta të demokracisë nuk janë veçanërisht të sinkronizuara.
Në të vërtetë, pavarësisht retorikës së bollshme për ndërthurjen e demokracisë pjesëmarrëse dhe përfaqësuese, shumë nisma pjesëmarrëse janë akoma të krijuara në opozitë ose si një kundërpeshë ndaj parlamenteve dhe partive. Debatet midis ekspertëve të asamblesë së qytetarëve ndonjëherë mund të kundërshtojnë në mënyrë të habitshme të partive politike, parlamenteve dhe organeve të tjera të përfaqësimit demokratik. Për shumë entuziastë, i gjithë qëllimi i forumeve pjesëmarrëse është të largojnë qendrën e gravitetit demokratik larg këtyre shtyllave të demokracisë për të cilat ata insistojnë se janë në rënie të pandreqshme. Disa kanë frikë se popullariteti i ri i asambleve të qytetarëve rrezikon të përkeqësohet një nga problemet themelore të demokracisë – domethënë, tendenca e politikanëve për të shmangur vendimet e vështira.
Në njëfarë kuptimi, pjesëmarrja në gjithë Evropën ndonjëherë mund të ndjehet e depolitizuar. Iniciativat e qytetarëve individualizojnë angazhimin e qytetarëve – ato u predikohen qytetarëve që marrin pjesë si individë. Kjo rrezikon të largojë vëmendjen nga mënyra se si qytetarët ende kanë nevojë për organizata kolektive, si parti, sindikata dhe shoqata. Pa këto, demokracia ka mbetur e lirë nga rripat e saj të nevojshëm të transmetimit kolektiv midis individit dhe shtetit.
Një përfaqësim i tillë i ndërmjetësuar është ende i nevojshëm për të ndihmuar në adresimin e marrëdhënieve të thella të pushtetit midis grupeve të ndryshme në shoqëri. Nëse forume pjesëmarrëse e zvogëlojnë këtë, ata rrezikojnë të kristalizojnë pabarazitë dhe padrejtësitë ekzistuese sociale, ekonomike dhe politike. Në disa raste, ato madje mund të paraqiten mjaft konservatore – në atë masë që ata nënkuptojnë se punojnë rreth shtrembërimeve më të thella sistemike të proceseve demokratike evropiane.
Ky depolitizim do të thotë që nismat pjesëmarrëse shpesh bazohen në supozimin jorealist se mosmarrëveshjet e politikës dhe identitetit midis grupeve të ndryshme mund të neutralizohen – dhe se kjo është metrika kryesore për përparimin demokratik. Megjithatë, arsyeja kryesore, themelore pse demokracia po shkatërrohet në shumë vende të BE-së ka të bëjë më shumë me pengesat strukturore kokëforta dhe me rrënjë të thella ndaj barazisë dhe drejtësisë. Ngjashëm me mënyrën se si mund të përdoret ose keqpërdoret koncepti i shoqërisë civile, në mënyrë të nënkuptuar, përshtatet si një fenomen i turpshëm, i orientuar nga konsensusi, civilizimi, pa ndonjë kontestim të mprehtë dhe ideologjik të pushtetit.
Fakti që zërat e majtë, të djathtë, pro-BE, anti-BE, lokale, pan-evropiane, populiste dhe antipopulliste të gjitha zyrtarisht mbështesin më shumë pjesëmarrje të qytetarëve është qartë një forcë. Sidoqoftë, ndoshta duhet të ketë edhe disa kambana alarmi. Mbetet të shihet nëse, për çështje më të mëdha politike, nismat pjesëmarrëse mund të shpërndajnë me të vërtetë dallimet dhe njëkohësisht të përfitojnë të gjitha këto ideologji të ndryshme. Rinovimi demokratik evropian nuk mund dhe nuk duhet të inokulohet nga luftërat dhe ndarjet më të thella të pushtetit – qoftë të rrënjosura në klasë, materiale, identitet ose divergjenca kombëtare. Megjithatë, përhapja e iniciativave të reja pjesëmarrëse në gjithë Evropën ende duket e shkëputur në mënyrë të habitshme nga një dinamikë e tillë e brendshme.
RRUGËT PËRPARA
Çfarë kuptimi kanë këto sfida për të ardhmen e pjesëmarrjes së qytetarëve? Dhe a mund të zgjidhen? Pritjet për nismat pjesëmarrëse demokratike tani janë jashtëzakonisht të larta. Me siguri, lavjerrësi është zhvendosur nga pakujdesia në gjithë rrugën drejt një supozimi jokritik se nismat e qytetarëve diskutues mund të jenë një plan i madh në përpjekjet për të rivendosur përgjegjësinë demokratike të BE-së.
(Youngs është ekspert i politikës së huaj i Bashkimit Evropian, në veçanti për çështjet e përkrahjes së demokracisë.)
Burimi: Carnegieeurope
Përktheu: Arsim Jonuzi, 9 tetor 2019
